Metaforiese versmelting van intieme digterlike ruimte en wêreld in die poësie van Rika Cilliers

AAN DIE EINDE VAN HIERDIE ARTIKEL VERSKYN SKAKELS NA ANDER ARTIKELS DEUR DIESELFDE OUTEUR. KLIK OP DIE PYLTJIE BY DIE BETROKKE MAAND VIR TOEGANG.

Naamgewing en naamsverandering

AAN DIE EINDE VAN HIERDIE ARTIKEL VERSKYN SKAKELS NA ANDER ARTIKELS DEUR DIESELFDE OUTEUR. KLIK OP DIE PYLTJIE BY NOVEMBER VIR TOEGANG.
Naamgewing en naamsverandering

 W.J. Botha

1.  Naamgewing

Naamgewing (of benoeming) is ’n natuurlike menslike (taal)verskynsel. Die taalgebruiker doen dit om betekenis te gee aan die “dinge” (of sake) in sy leefwêreld – hetsy aan konkrete, abstrakte of fiktiewe entiteite in hierdie wêreld; om deur benoeming grense vir ’n kategorie te skep, om daaroor te kan praat (of om daarna te kan verwys). Alhoewel daar verskillende metodes bestaan op grond waarvan entiteite benoem word, is daar veral twee wat van besondere belang is:

1.1. ’n Begrip (konsep) ontwikkel – ook in kompleksiteit – en “vra” eintlik om ’n naam. Dit het byvoorbeeld gebeur met die ontwikkeling van die konsep “Afrikaans”. Dit is afwisselend benoem met ’n waarde-beoordelende benaming soos “Plat-Hollands” en skriftelike benoemings soos “Transvaals” (1887), “Afrikaander Taal” (1901), “The Taal” (na 1902), “Burensprache” (1904), “Boer Dutch” (ongeveer 1904), “Le Langue des Boers” (1911) en “Zuid-Afrikaansch” (vergelyk Nienaber, 1949: 98-100). Die aangehaalde benoemings illustreer by implikasie twee baie belangrike benoemingsbeginsels, naamlik prototipebenoeming en beheersendepuntoordeel.

 

1.1.1. Prototipe van ’n kategorie. Om van enige kategorie betekenissin te maak, word ’n prototipe van die kategorie geïdentifiseer op grond waarvan lede van die kategorie herken word. Die identifikasie van sodanige prototipe is ’n natuurlike menslike konseptualiseringsverskynsel wat ons verder in staat stel om oor kategorieë te praat, om betekenis te gee aan kategorieë – om kategorieë, dus ons leefwêreld, te begryp. Langacker (1987: 371) beskryf ’n prototipe as “a typical instance of a category, and other elements are assimilated to the category on the basis of their perceived resemblance to the prototype; there are degrees of membership based on degrees of similarity”. In gevalle waar kategorieë konkrete entiteite groepeer, bepaal omgewings- en kulturele faktore die mees prominente/sentrale (dit wil sê die mees prototipiese) lede van die kategorie. So sal die referente van appel, pruim, vy, olyf ensovoorts in verskillende kontekste onderskeidelik as die prototipes van die woord vrug optree. In die geval van abstrakte kategorieë word die saak egter veel komplekser, want dan moet prototipiese eienskappe (nié prototipe-elemente nie) verteenwoordigend van die kategorie word.

1.1.2. Ten opsigte van die beheersende punt wys MacLaury (1991: 59) daarop dat die mate waarin ’n prototipe óf ’n gemiddelde lid, óf ’n toonbeeld (volmaakte lid) van die kategorie kan wees, saamhang met die gesigs- of beheersende punt waaruit die kategoriseerder beoordeel:

      “Different individuals place importance on distinct attributes of the members of a category. As a conse­quence they select different members as prototypical, they rank members at different values, and they contract or dilate a category to different extents.”

           

   Uiteraard impliseer die beheersende punt veel meer as ’n lokaliteit. Dit omvat kulturele, ideologiese, emosionele, rasionele, historiese en ander veranderlikes, aspekte waarop nie in hierdie oorsig uitgebrei kan word nie.

1.2. ’n Nuwe entiteit kom tot stand en word benoem (soos dit die geval was met die Randse Afrikaanse Universiteit). Verskeie benoemingsveranderlikes kan in sodanige geval ’n rol speel, onder andere die koördinate tyd, ruimte en entiteit – vereenvoudig saamgevat as identiteit (later “karakter”). Dit spreek vanself dat in die geval van ’n universiteit die genoemde dimensies geïntegreerd baie gou ’n identiteitskompleksiteit in die hand werk. Dit word teweeggebring deur veranderlikes soos die volgende:

·     universiteitspesifieke akademiese prestasies;

·     universiteitspesifieke sportprestasies;

·     universiteitspesifieke navorsingsprestasies;

·     universiteitspesifieke navorsingsbetrokkenheid;

·     internasionalisering van die besondere universiteit;

·     gemeenskapsdiens van die spesifieke universiteit;

·  onderrigmodelle van die spesifieke universiteit; en nog vele ander.

Hieruit ontwikkel ’n stel prototipiese eienskappe van die betrokke universiteit wat baie meer impliseer as wat deur enige individu of groep individue as prototipe-element(e) verteenwoordig kan word. Hierdie prototipiese eienskappe vorm saam ’n gestalt. Lakoff & Johnson (1980: 478-481) noem byvoorbeeld dat by abstrakte kategorieë die definiërende eienskappe van ’n kategorie ’n prototipeparadigma daarstel. Ons konseptuele ervaring daarvan is egter dié van ’n gestalt, omdat “the complex of properties occurring together is more basic to our experience than their separate occurrences.” Sodanige prototipegestalt stel ons dan in staat om die konsep op ander ervaringsdomeine (ook subdomeine) wat minder prototipies kan wees, toe te pas. Dit is belangrik om daarop te let dat sodanige gestalt veral op grond van kwaliteite (en nié noodwendig kwantiteite nie) tot stand kom. In die geval van ’n eienaam (soos die Randse Afrikaanse Universiteit of RAU – laasgenoemde ’n akroniem, of letterwoord, met eienaamstatus) tree die gestalt op as ’n deskriptiewe betekenisagtergrond (“descriptive backing”) op (vergelyk Searle, 1969 – soos na verwys deur De Klerk, 1978: 66). Eenvoudig gestel verteenwoordig dit die “beeld” van die universiteit.

2. Naamsverandering

In die lig van die voorgaande kort (en uiteraard onvolledige) oorsig spreek dit vanself dat die Shakespeariaanse naamsopvatting “What's in a name? That which we call a rose by any other name would smell as sweet” ’n konseptuele mite is.

Wanneer ’n naam verander word (byvoorbeeld die Randse Afrikaanse Universiteit) sal dus rekening gehou moet word met die volgende faktore:

· Omdat ’n naamservaring ’n konseptuele ervaring is, is sy prototipiese gestalt eenvoudig nie klakkeloos oordraagbaar nie. Die nuwe naam sal sy eie gestalt moet ontwikkel.

· Die verlede onder die noemer Randse Afrikaanse Universiteit is nie ophefbaar deur die gebruik van ’n nuwe naam nie. Konseptueel sal Randse Afrikaanse Universiteit dus minstens vir die afsienbare toekoms bly voortbestaan in kontras met die “nuwe universiteit”, geïmpliseer deur die nuwe naam. Dit kan meebring dat die Universiteit eintlik onder ’n ou en ’n nuwe noemer met homself in wedywering is, wat die natuurlike gestalt-ontwikkeling van die Universiteit binne ’n nuwe politieke orde aan bande kan lê.

· Daar word gewag gemaak van die “bagasie” wat die huidige naam met hom saamdra. Die term is ideologies omstrede omdat dit enersyds ’n bepaalde beheersende punt (van die dag) impliseer, en andersyds die suggestie dra dat die huidige prototipegestalt gedrenk is in wat as “bagasie” beskou word. Dit impliseer dat die onderrig, wetenskapsbeoefening en gemeenskapsdiens van die verlede deur ’n bepaalde ideologie gedra is, wat natuurlik die wetenskaplike integriteit van almal wat onder daardie noemer gefunksioneer het, in die gedrang bring. Anders kan “bagasie” geïnterpreteer word as alles wat met Afrikaans saamhang, wat die begrip nog meer omstrede maak omdat Afrikaans dan gelykgestel word met ’n eng siening van dié Afrikaner – ’n subkategorie wat as Afrikanergestalt nooit bestaan het of bestaan nie (in ’n artikel ter perse brei ek daarop uit).

·  Die gronde vir ’n naamsverandering – kwalitatief of kwantitatief – behoort duidelik verreken te word. Indien dit kwantitatief van aard sou wees, behoort die verhouding “aandeelhouers” (verwerwers van RAU-grade) en “potensiële aandeelhouers” (potensiële verwerwers van RAU-grade) teenoor mekaar verreken te word. Sodanige uitgangspunt sal egter hoegenaamd nie rekening hou met die prototipiese gestalt van die Universiteit nie. Dit sou één eienskap wat uiteiendelik tot die gestalt-aard bydra, tot dominante eienskap uithef!

Verwysings

De Klerk, W.J. 1978. Inleiding to die semantiek. Durban: Butterworth.

Lakoff, G. & M. Johnson. 1980. Conceptual metaphor in everyday language. In: The journal of philosophy, LXXVII:8, 453-486.

Langacker, R.W. 1987. Foundations of cognitive grammar. Stanford: Stanford University Press.

MacLaury, R. E. 1991. Prototypes revisited. In: Annual reviews Anthropology 20, 55-74.

Nienaber, G.S. 1949. Oor Afrikaans. Johannesburg: APB.

Perspektiewe op rassisme

AAN DIE EINDE VAN HIERDIE ARTIKEL VERSKYN SKAKELS NA ANDER ARTIKELS DEUR DIESELFDE OUTEUR. KLIK OP DIE PYLTJIE BY NOVEMBER VIR TOEGANG.

Perspektiewe op rassisme

Te oordeel aan daaglikse beriggewing is rassisme in Suid-Afrika aan die orde van die dag – dít ten spyte van ’n grondwet wat die beginsel van gelykheid vooropstel.

Meestal hou sodanige beriggewing verband met ervarings van “beweerde” rassisme. Daar kan inderdaad van “beweerde” gepraat word omdat die beoordeling van die betrokke verskynsel nie altyd ’n konsensussaak is nie. Dikwels is dié “in the eye of the beholder”-verskynsel toe te skryf aan die feit dat die woord rassisme nie ’n werkwoord-ekwivalent het nie – soos wat dit trouens die geval met seker die meeste van die -isme-woorde is. Beoordelaars van die verskynsel doen dit dus op grond van hulle evaluerings of ervarings van handelinge of praktyke wat as “rassisties” geëtiketteer word. Die mees tipiese praktyke wat in hierdie vangnet tuishoort, word ondervang deur handelinge wat in die werkwoord diskrimineer gemanifesteer word. Ook hierdie woord kan egter ’n sambreel wees vir baie aanstootgewende en diskrediterende aktiwiteite. Maar in die betekenis van diskrimineer is baie meer en ook baie minder as rassisme opgesluit. Dit blyk duidelik uit talle woordeboekdefinisies van die woord diskrimineer.

Daar bestaan ook ’n opvatting – miskien alreeds mities – dat die rigting van handelinge wat onder die verskynsel rassisme geklassifiseer kan word, eenrigtinghandelinge is. Die Suid-Afrikaanse praktyk weerspieël die teendeel.

Word die handelinge wat onder die begrip ‘rassisme’ gelys word, onder oë geneem, blyk dit dat ’n hele aaantal faktore daartoe bydra. In hierdie opsig kan die volgende genoem word:

·  ’n Rassistiese handeling veronderstel die toepassing van ’n onderskeidende kriterium wat vir die individue van die groep waarop dit toegepas word, individuele en/of kollektiewe nadelige gevolge inhou ten opsigte van sy/haar/hulle fisiese, materiële, psigiese, sosiale, kulturele en ander aspekte van hulle welstand.

·  ’n Rassistiese handeling word as sodanig benoem uit die aard van die effek wat die handeling op ’n individu of groep het op grond van ’n werklike/gewaande natuurlike of geïnstigeerde weerloosheid.

·  Rassistiese handelinge geskied vanuit ’n posisie van mag, gewaande mag of vergeldende mag.

· Binne ’n bepaalde samelewing kan rassistiese handelinge geïnstitusionaliseerd of nie- geïnstitusionaliseerd bedryf word. ’n Hedendaagse opvatting ten opsigte van die klassifikasie van rassistiese handelinge maak voorsiening vir die onderskeiding van ’n sogenaamde ‘kulturele rassisme’ – wat oor die grense van die eersgenoemde onderkeiding sny.

Binne die Suid-Afrikaanse konteks is dit miskien nodig om vraagstukke soos die volgende grondig te ondersoek:

1.   Wat beteken die begrip ‘rassisme’?

2.   Maak die Grondwet voldoende voorsiening vir ’n nie-rassistiese samelewing?

3.   Wat is die aard van rassistiese handelinge binne die Suid-Afrikaanse samelewing?

4.  Wat bied ’n historiese perspektief (meer as net die onmiddellike Suid-Afrikaanse verlede) op rassisme?

5. Watter rol speel moraliteit en die moraliteitstoonaangewers ten opsigte van die uitwissing van rassistiese praktyke?

6. Hoe moet die beginsel van bemagtiging ter uitwissing van rassisme beoordeel word – as die ontwikkeling van geleenthede ter bemagtiging, óf ’n verrysing uit die as van die ontmagtigdes?

        W. Botha