Die metafoor: 'n oorsig

AAN DIE EINDE VAN HIERDIE ARTIKEL VERSKYN SKAKELS NA ANDER ARTIKELS DEUR DIESELFDE OUTEUR

My toenmalige letterkundekollega, prof. Willie Burger (tans hoof van die departement Afrikaans aan die Universiteit van Pretoria), het my destyds gevra om ’n gaslesing oor die metafoor vir sy letterkunde-honneursstudente aan te bied. Wat hier onder volg, is aantekeninge wat ek gemaak het ter voorbereiding van die lesing.

Die metafoor: ’n oorsig

W.J. Botha

“Thomas did not realize at the time that metaphors are dangerous. Metaphors are not to be trifled with. A single metaphor can give birth to love.” (Kundera, 1984).

1.  Enkele beskouings ten opsigte van die metafoor

Dirven (1994) wys daarop dat die definisie van ’n metafoor eintlik self ’n metafoor is: die Griekse woord meta-ferein beteken “om oor te dra”.

Aristoteles: “Metafoor is die toepassing op een saak van ’n naam behorende aan ’n ander saak, die oordrag kan wees óf van genus na spesie óf van spesie na genus, óf van spesie na spesie, óf op grond van analogie” (Poetica: XXI,4).

Kittay (1987): “Metaphor is not a unit of discourse, but a use of discourse, and as such belongs to pragmatics”. 

Volgens Tourangeau (1982) behels die metafoor die oorspronklike siening van twee onderwerpe, op ’n oorspronklike manier voorgestel, en laat die metafoor ons verbande tussen twee domeine op ’n nuwe manier insien: “(P)art of filling out a metaphor consists of viewing a subject from the vantage point of a particular domain; … beliefs about the one subject must be altered in several ways to fit the other.”

Tradisioneel: substitusie (m = l); vergelyking.

2.  Kognitiewe beskouing van die metafoor

Max Black (1962)

Die kognitiewe benadering tot die metafoor het reeds sy beslag gekry in Black (1962) se interaksieteorie oor die metafoor. Black wou met sy interaksiebeskouing wegbeweeg van die tradisionele substitusie- en vergelykingsverklarings. Vereenvoudig gestel impliseer hierdie beskouing dat by die gebruik van die metafoor twee gedagtes oor verskillende dinge gesamentlik geaktiveer word en deur ’n enkele woord of uitdrukking gedra word, waarvan die betekenis die resultaat van die interaksie is. Hy gebruik die term “fokale woord” vir die betrokke metafoorwoord/frase wat betekenisuitbreiding ondergaan as gevolg van die interaksie. In ’n gegewe metaforiese konteks (byvoorbeeld reënboognasie) verkry die fokale woord (nasie) ’n nuwe betekenis, wat nie eintlik die betekenis daarvan in die letterlike gebruik is nie, en ook nie eintlik die betekenis is wat enige letterlike substituut sou hê nie. Die betekenisdomein wat deur betekenisuitbreiding as resultaat van die interaksie tot stand gekom het, noem hy die metafoorraam: die nuwe konteks. Om die metafoor te begryp, moet die ontvanger dus sowel die ou as nuwe betekenisse van die woord saam interpreteer.

Vir die metafoor onderskei Black ’n “system of commonplaces”, kennis wat die ontvanger nodig het op grond waarvan sekere brokkies inligting deurgelaat word of gekeer word. In die geval van die reënboognasie-metafoor filtreer en transformeer die metafoor vanuit die “system of commonplaces” inligting sodanig dat ’n nuwe betekenisstruktuur tot stand kom ten opsigte waarvan nasie verstaan word: die versmelting van verskillende etniese kleurgroepe met behoud van kleuroutonimiteit. Die “system of commonplaces” verwys nie noodwendig na die woordeboekdefinisie van die woord nie; dit kan selfs halwe waarhede of valse opvattings ten opsigte van die betrokke woord se betekenis impliseer. Kortom: die “system of commonplaces” is gemeenskap- of kultuurgebonde.

Kartering

Die kognitiewe benadering tot die metafoor sluit nou by die interaksiebeskouing van Black aan, alhoewel bepaalde terme binne die twee benaderings verskillende verwysingsmoontlikhede het, byvoorbeeld die begrip “raam”. Binne eersgenoemde beskouing bied die begrip konseptuele metafoor ’n funksionele beskrywingsraam vir die metafoor. Die metafoor word hiervolgens beoordeel as ’n konseptuele karteringsproses: “(t)he basic logic of (a) donor domain (brondomein) … is applied to a different area of experience, the receptor domain (doelwitdomein)” (Taylor, 1995).

Vergelyk die volgende voorbeelde:

Some say love (doelwitdomein), it is a river (brondomein) / that drowns the tender reed.

Some say love (doelwitdomein), it is a razor (brondomein) / that leaves your soul to bleed.

Some say love (doelwitdomein), it is a hunger (brondomein), / an endless aching need.

I say love (doelwitdomein), it is a flower (brondomein) / and you, its only seed (brondomein).

Die betreklike bysinne en nabepalings by die betrokke brondomein-naamwoordstukke (byvoorbeeld that drowns the tender reed en andere) funksioneer as verdere spesifikasies van die referente van die brondomeine, meestal ter verdere verkonkretisering. Hierdie aspek sal nie verder bespreek word nie.

Taylor wys verder daarop dat dié proses ’n aantal metaforiese uitvloeisels (“entailments”) tot gevolg het – wat ons by konseptuele versmelting bring.

Konseptuele versmelting (“blending”)

Die kognitiewe struktuur van ’n metafoor berus verder op die beginsel van konseptuele versmelting, “a general cognitive process … that operates over mental spaces as inputs” (Fauconnier & Turner, 1996). Oakley (1998) wys daarop dat konseptuele versmelting sodanig werk dat dit agtergrondaannames in ooreenstemmende taalvorme neerslag laat vind. Hy beskryf die proses soos volg:

“Working over an array of mental spaces – online conceptual packets built up as we think, talk, and understand – blending occurs when two or more input spaces in cooperation with a generic space project partial structure into a fourth space known as the blend. The blend inherits partial structure from each input space and develops its own emergent structure.”

Gevolglik word die metafoor teen die agtergrond van die konseptuele versmelting verstaan.

In die Black-beskouing word in hierdie verband na  die “metafoorraam” verwys: die nuwe konteks. Die betekenisstruktuur van die resulterende versmelte ruimte (“blend”) put egter ook uit ’n generiese ruimte, “a distinct mental space operating at a low level of description which can provide the category, frame, role, identity, or image-schematic rationale for cross-domain mapping” (vergelyk Oakley, 1998). In ’n oppervlakkige vergelyking sou generiese ruimte aan Black se “system of commonplaces” gelykgestel kon word. Die Black-term impliseer egter meer as generiese ruimte. Dit omvat ook wat binne die kognitiewe opvatting as “raam” bekend staan (“configurattions of culture-based knowledge ... knowledge which is shared, or which is believed to be shared, by at least some segment of a speech community” – vergelyk Taylor, 1995); asook die term “kulturele script”, “de culturele waarden en normen voor een of ander aspect of fragment van het gedrag van de mens in een bepaalde cultuur” (vergelyk Dirven & Verspoor, 1999).

Konseptuele metafore (subkategorie van die konvensionele metafore)

Wat is vreemd aan die volgende illustrasie?

                            
Op grond van en gebaseer op die meeste mense se (geografiese) kennis van die ruimtelike kaartuitdrukking van windrigtings word noord is bo as ’n konseptuele metafoor ervaar – getransponeer vanuit die ruimtelike oriëntasie van die menslike liggaam. Daarom sal die bostaande voorstelling vir die meeste mense vreemd aandoen.

Dit is in ooreenstemming met die Lakoff & Johnson-uitspraak (1980): “Our concepts structure what we perceive, how we get around in the world, and how we relate to other people. Our conceptual system thus plays a central role in defining our everyday realities. If we are right in suggesting that our conceptual system is largely metaphorical, then the way we think, what we experience, and what we do every day is very much a matter of metaphor.”

Op grond van die bostaande insig word drie soorte konvensionele metafore onderskei, wat op die oog af na letterlike taalgebruik lyk. Dit ontken nie die bestaan van kreatiewe metafore nie, maar albei soorte kan dikwels eksemplare wees van dieselfde algemene metafoor. Vergelyk die volgende respektiewelik kreatiewe en konvensionele metafore wat albei gebaseer is op die volgende algemene metafoor: teorieë is geboue:

-       Sy teorie oor X het baie gange (kreatiewe metafoor / taalmetafoor)

-       Hy het sy teorie oor X baie sistematies gestruktureer (konvensionele metafoor)

Onderverdeling van konvensionele metafore

-       Strukturele metafore / konseptuele metafore

Vergelyk die volgende konseptuele metafore uit die Bybel:

Niemand het God nog ooit gesien nie, maar as ons mekaar liefhet, bly God in [liefde is ’n vuller] ons en het sy liefde in ons sy doel volkome bereik (1 Johannes 4:12).

En ons ken die liefde wat God vir ons het, en ons glo daarin. God is liefde; wie in die liefde bly [liefde is ’n houer], bly in God en God bly in hom (1 Johannes 4:16).

In hierdie voorbeelde word die ervaring van liefde (’n abstraksie) verstaan en weergegee in meer konkrete begripservarings van vullers en houers, gebaseer op prekonseptuele beeldskematiese ervarings in die proses van taalverwerwing.            

Soortgelyk word liefde (’n abstraksie) verstaan op grond van prekonseptuele kragervarings – liefde is ’n krag:

Die liefde van Christus dring [liefde is ’n krag] ons, omdat ons tot die insig gekom het dat een vir almal gesterwe het, en dit beteken dat almal gesterwe het (2 Korintiërs 5:14).

Uiteindelik struktureer ’n hele konstellasie konseptuele metafore (die besonderhede daarvan kan nie hier uitgespel word nie) kontekstueel die volgende metafoor in die Bybel: God is liefde.

-       Fisiese (ontologiese) metafore      

Fisiese metafore – word dikwels ook ontologiese [“the nature of being”] metafore genoem.

Ontologiese metafore dui op metafore “wat entiteits- of substansiestatus afbeeld op konsepte wat nie hierdie status het nie (bv. metafore soos IDEES IS ENTITEITE en WOORDE IS HOUERS)”. Ontologiese metafore word veral gebruik “om kunsmatige grense op entiteite te projekteer wat andersins nie ’n diskrete of fisiese gebonde karakter het nie, d.i. wesentlik nie as substansies of entiteite bestaan nie (bv. berge, straathoeke, heinings, pryse, woede, liefde, angs, ens.). Die kognitiewe noodsaak vir hierdie projeksies is dat dit die mens in staat stel om na hierdie ongebonde entiteite te verwys, hulle te kategoriseer, te groepeer en te kwantifiseer; kortom: om op ’n rasionele wyse met hierdie konsepte om te gaan. Gebeure en handelinge word metafories byvoorbeeld gekonseptualiseer as voorwerpe, aktiwiteite as substansies en toestande as houers”. Personifikasie vorm ’n subklas van ontologiese metafore deurdat nie-menslike entiteite as menslike entiteite gekonseptualiseer word en sodoende dus binne die menslike begripsveld gebring word, bv. Tyd heel wonde.

-       Oriëntasiemetafore

Oriëntasiemetafore struktureer nie die een konsep in terme van ’n ander nie, maar organiseer ’n hele sisteem konsepte in terme van mekaar. Heelwat basiese betekenisstrukture is terugherleibaar na die individu se perseptuele en liggaamlike interaksie met sy omgewing. Kinders se belewing van byvoorbeeld die beweging en vorms van voorwerpe, die tekstuur van objekte en interaksies met ander mense lei tot basiese skematiese strukture (beeldskemas) waarvolgens eerste fundamentele belewings georganiseer word. Oriëntasiemetafore verwys dus in besonder na metafore waar die brondomein gekoppel kan word aan die mens se belewing van sy ruimtelike oriëntasie. Hierdie basiese ruimtelike oriëntasie van die brondomein word dan ook oordragtelik in die doeldomein weerspieël. Die tipes metafore wat veral onder hierdie tipe metafoor ressorteer, is byvoorbeeld metafore wat ’n voor/agter-, in/uit-, op/af-, diep/vlak-, sentrum/periferie-, naby/ver- en links/regs-oriëntasie as basis het.

Vergelyk die polarisasie t.o.v. verskillende oriëntasies waar bo, voor en regs positief en onder, agter en links negatief gemerk word in Afrikaans talig vergestalt:

POSITIEF: bo, voor, regs                       NEGATIEF: onder, agter, links

voorspoed                                               agterbaks

voorreg                                                    agteraf

vooraanstaande                                      agterstraat

voorkeur                                                  agterdog

die boonste sport                                    onderduims

boontoe streef                                         ondergrawe

bobaas                                                    ondergang

hou die blink kant bo                              die onderspit delf

iemand se regterhand                            linkse streke

iemand met twee regterhande               iemand met twee linkerhande

nie links wees nie                                   links van die regering wees

Neuralenetwerkteorie

Vergelyk die volgende uitsprake van Lakoff & Johson (Philosophy in the flesh):

“The first and most important thing to realize about categorization is that it is an inescapable consequence of our neural makeup. We are neural beings. Our brains each have 100 billion neurons and 100 trillion synaptic connections. It is common in the brain for information to be passed from one dense ensemble of neurons to another dense ensemble via a relatively sparse set of connections. Whenever this happens, the pattern of activation distributed over the first set of neurons is too great to be represented in a one-to-one manner in the sparse set of connections. Therefore, the sparse set of connections necessarily groups together certain input patterns in mapping them across to the output ensemble. Whenever a neural ensemble provides the same output with different inputs, there is neural categorization.”

“What metaphor does is to allow us to reason about abstract domains using inferences from concrete domains that are highly structured in our experience. It allows us to map inference patterns from concrete to abstract domains. All metaphorical inference, it appears, is a projection of sensorimotor inference patterns onto abstract domains. Neural projections from sensorimotor areas of the brain to areas responsible for abstract reason appear to be responsible for metaphorical thought: they permit us to take nonmetaphorical inference mechanisms from the sensorimotor areas and put them to use in carrying out abstract inferences. … The linguistic function of metaphor is secondary.”

Gebaremetafore

Eve Sweetser van die Department of Linguistics, University of California at Berkeley, beweer onder andere die volgende wat gebaremetafore betref:

-       Handgebare impliseer meer genuanseerde “betekenisse” as wat algemeen as “body language” bekend staan.

-       In ooreenstemming met een van die belangrike beginsels van metafore – om abstraksies meer konkreet voor te stel – dien handgebare onder andere as metafore.

-       Die gebareruimte (“gesture space”) konstitueer belangrike “betekenis-onderdele”.

3.  Enkele slotgedagtes

-       Die metafoor is in die eerste plek ’n begripsinstrument, ’n kognitiewe werktuig wat in taal gemanifesteer word – omdat die wyse waarop ons konseptualiseer, metafories van aard is.

-       Die wese van die metafoor is: “… understanding and experiencing one kind of thing or experience in terms of another” (Lakoff & Johnson, 1980).

-       Ons volstaan met die volgende beskrywing van die metafoor, aldus Lakoff (1990:49):

Wat die metafoor tot stand bring, is nie soseer ’n besondere woord of uitdrukking nie. Die metafoor kom tot stand op grond van ontologiese en epistemiese kartering wat vanaf ’n brondomein na ’n doelwitdomein geskied. Dit is dus nie slegs taal wat die metafoor konstitueer nie - maar ook denke en rede. Die taal vergestalt slegs die karteringsproses.

Opmerking: ’n Bronnelys word nie hier weergegee nie omdat hierdie oorsig as onderrigaantekeninge gegeld het en dit dus nie ’n wesenlike artikel is nie.